Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών

ΜΕΤΟΠΟ (ΠΕ9)

ΕΠΑνΕΚ
Το έργο υλοποιήθηκε στα πλαίσια της «Δράσης Στρατηγικής Ανάπτυξης Ερευνητικών και Τεχνολογικών Φορέων» και χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020, με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης).

Από το τοπίο των ρομαντικών στην τέχνη της γης. Αναπαραστάσεις του τοπίου του ελληνικού χώρου στις τέχνες από τον 18ο μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα (ζωγραφική, χαρακτική, φωτογραφία)

Επιστημονικός υπεύθυνος: Ευγένιος Ματθιόπουλος

Στόχος του προγράμματος είναι η συστηματική μελέτη, συγκέντρωση και καταγραφή της καλλιτεχνικής και φωτογραφικής παραγωγής με θέμα το ελληνικό φυσικό τοπίο από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα.

Στην ελληνική βιβλιογραφία, σε αντίθεση με τη διεθνή, οι μελέτες για την τοπιογραφία, αλλά και για την έννοια του «τοπίου» στις εικαστικές τέχνες, την ιστορικότητα των χρήσεων και των σημασιών της είναι ελάχιστες. Η ένδεια των ερευνών αυτών είναι αναντίστοιχη της βαρύτητας που κατά περιόδους έχει αποκτήσει η σημασία του τόπου και του τοπίου για τη νομιμοποίηση και διαμόρφωση των εθνοκεντρικών θεωριών και ταυτοτήτων και ιδιαίτερα των ποικίλων εκδοχών της «ελληνικότητας», καθώς και των νοητικών αναπαραστάσεων και στερεοτύπων που οπτικοποιούν τις έννοιες της πατρίδας, του έθνους, του τόπου καταγωγής κ.ά. Τούτων δοθέντων, στόχος του προγράμματος είναι η συστηματική μελέτη, συγκέντρωση και καταγραφή της καλλιτεχνικής και φωτογραφικής παραγωγής με θέμα το ελληνικό φυσικό τοπίο από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα.

Πιο συγκεκριμένα, το πρόγραμμα περιλαμβάνει τρεις βασικούς άξονες:

Ι. Την καταγραφή της καλλιτεχνικής παραγωγής μέσω της οποίας συντελέστηκε η μετάβαση από το φανταστικό-κλασικό τοπίο, όπως αρχικά είχε διαμορφωθεί κατά τον 17οαιώνα, στο τοπίο των χρόνων του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού όπου οι φανταστικές-ιδανικές αναπαραστάσεις συμπλέκονται με την ανάδυση των αρχαιολογικών ενδιαφερόντων, το ταξίδι στην Ελλάδα, το κίνημα του φιλελληνισμού και τις πρώτες ακριβείς τοπογραφικές απεικονίσεις ελληνικών τοπίων από περιηγητές και ζωγράφους ταξιδιώτες. Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα αυτού του άξονα είναι με ποιο τρόπο οι εν πολλοίς φανταστικές εικαστικές αναπαραστάσεις του ελληνικού τοπίου από ζωγράφους της Δύσης συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός τοπιογραφικού ιδεώδους: σε ποιο βαθμό δηλαδή, οι πρώιμες αυτές αναπαραστάσεις προσδιόρισαν τις επιλογές, την πρόσληψη και απόδοση του ελληνικού τοπίου στις ρεαλιστικές τοπιογραφικές αναπαραστάσεις που φιλοτεχνήθηκαν στη συνέχεια.

ΙΙ. Την καταγραφή και μελέτη της αναπαράστασης του ελληνικού τοπίου από Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες μετά τη συγκρότηση του Ελληνικού κράτους, όταν, στο πλαίσιο των εφαρμοζόμενων πολιτικών διοργάνωσής του σύμφωνα με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά πρότυπα, οι εικαστικές τέχνες καλλιεργήθηκαν συστηματικά και σύμφωνα με τα αισθητικά-τεχνοτροπικά πρότυπα της δυτικής τέχνης. Κεντρικά ερευνητικά ερώτηματα αυτού του άξονα είναι : α) πώς εκφράστηκε το ενδιαφέρον για την τοπιογραφία μέσα από την πρόσληψη των κυρίαρχων αισθητικών και τεχνοτροπικών προτύπων στην ευρωπαϊκή τέχνη (νεοκλασικισμός, ακαδημαϊσμός. ρεαλισμός, ιμπρεσιονισμός, συμβολισμός, κυβισμός, εξπρεσιονισμός, τέχνη της γης κ.ά.), διαμορφώνοντας και αναδιαμορφώνοντας τους αντίστοιχους νοητικούς-οπτικούς κανόνες αναπαράστασης του ελληνικού τοπίου.β) ποια είναι η χρήση και η σημασία του όρου «ελληνικό τοπίο» ή «τοπίο του ελληνικού χώρου», δεδομένων των διαδοχικών αλλαγών της εδαφικής έκτασης και της σταδιακής διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους στη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα.

ΙΙΙ. Την καταγραφή των φωτογραφικών εικόνων, οι οποίες συνδέθηκαν αφενός με τη παραγωγή τοπιογραφιών και αφετέρου με τις διαδικασίες καταγραφής και διάδοσης πληροφοριών και τους εκάστοτε μηχανισμούς των μέσων μαζικής πληροφόρησης. Η φωτογραφία αποτέλεσε απαραίτητο εργαλείο των περιηγητών, των επιστημόνων, των καλλιτεχνών, των τουριστών, του κρατικών θεσμών κ.ο.κ. Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα αυτού του άξονα είναι το πώς η διευρυμένη χρήση και κυκλοφορία της φωτογραφίας από τα μέσα του 19ου αιώνα, μετέβαλλε καθοριστικά τους τρόπους θέασης του χώρου και οδήγησε στη συγκρότηση ενός καινοφανούς οπτικού κώδικα, οι επιδράσεις του οποίου υπήρξαν και συνεχίζουν να είναι καθοριστικές για τις σύγχρονες μεταμοντέρνες, κοινωνίες, ενέχοντας εθνικό-πολιτικές, οικονομικές, επιστημονικές, αισθητικές κ.ά νοηματοδοτήσεις.

Προϊόντα του προγράμματος

  • Βάση δεδομένων στα ελληνικά και στα αγγλικά με εικαστικά έργα του 18ου-20ού αιώνα με θέμα την αναπαράσταση του ελληνικού τοπίου (ζωγραφική, χαρακτική, φωτογραφία).
  • Δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά από τους συνεργάτες του προγράμματος βασισμένες στο υλικό της έρευνας.

Επιστημονικός υπεύθυνος: Ευγένιος Ματθιόπουλος
Ερευνητική ομάδα: Τιτίνα Κορνέζου, Μαριάννα Καράλη, Πόπη Σφακιανάκη, Μυρτώ Γερουλάνου, Άννα Αδρασκέλα

Ερευνητική Ομάδα

Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος

Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος

Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης της Δύσης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Curriculum vitae
Καλλιόπη Σφακιανάκη

Καλλιόπη Σφακιανάκη

Μεταδιδακτορική ερευνήτρια
Princeton University
Μαριάννα Καράλη

Μαριάννα Καράλη

Υποψήφια διδάκτωρ
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης