Η Τεχνοκριτική στην Ελλάδα

Η λειτουργία της τεχνοκριτικής ως αυτόνομου κριτικού λόγου είναι πολλαπλή. Διαμεσολαβεί άμεσα για την πρόσληψη του έργου τέχνης από το φιλότεχνο κοινό, αποτελεί δίαυλο επικοινωνίας με τον καλλιτέχνη-δημιουργό, διαμορφώνει έμμεσα στον έναν ή τον άλλο βαθμό τις σχέσεις των δημιουργών με θεσμικούς καλλιτεχνικούς φορείς. Ανάλογα με το κύρος της και τον βαθμό αναγνωσιμότητάς της έχει τη δυνατότητα παρέμβασης στις καλλιτεχνικές διεργασίες: μπορεί να έχει αντίκτυπο στις επιλογές των δημιουργών, να ευνοήσει και να επιταχύνει την αποδοχή ή την περιθωριοποίησή τους, να δεξιωθεί τεχνοτροπίες, νέα μέσα και τεχνικές κ.ά. Είναι ένας κριτικός λόγος που διαλέγεται με τους δημιουργούς και τέμνεται με την ίδια την καλλιτεχνική παραγωγή, δημιουργικός συντελεστής στη συνολική λειτουργία της τέχνης. Πέρα όμως από την άμεση σύνδεσή του με την καλλιτεχνική παραγωγή και την πρόσληψή της, ο τεχνοκριτικός λόγος λειτουργεί και ως φορέας ευρύτερων θεωρητικών τάσεων και ιδεολογικών τοποθετήσεων που εκφράζουν αλλά και συνδιαμορφώνουν τον διανοητικό-πολιτιστικό προσανατολισμό του φιλότεχνου κοινού.

Στην Ελλάδα ο τεχνοκριτικός λόγος εμφανίζεται ήδη από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, ως επακόλουθο της αναπτυσσόμενης καλλιτεχνικής παραγωγής και εκθεσιακής δραστηριότητας, και σταδιακά αποκτά σταθερή θέση τόσο στις στήλες του ημερήσιου τύπου όσο και στην ύλη των λογοτεχνικών και πολιτιστικού περιεχομένου περιοδικών. Κατά τη δεκαετία του 1930 κάνουν την εμφάνισή τους τεχνοκριτικοί με πανεπιστημιακές σπουδές αρχαιολόγου ή ιστορικού τέχνης διεκδικώντας το πεδίο της τεχνοκριτικής από τους λογοτέχνες και τους δημοσιογράφους, που μέχρι τότε την ασκούσαν. Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η ίδρυση του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ενώσεως Κριτικών Τέχνης (A . I . C . A .) σηματοδοτεί και θεσμικά τον ζωτικό ρόλο της τεχνοκριτικής στην ελληνική καλλιτεχνική ζωή.

Παράλληλα, στον βαθμό που στον χώρο της τέχνης, από τα τέλη του 19 ου αι. και μετά, το «νέο» δέσποζε ως κριτήριο, αφορώντας όλο και περισσότερο μόνο στα μορφολογικά χαρακτηριστικά, η τεχνοκριτική δεν ερχόταν να προσθέσει πλεονασματικές κρίσεις στις σχέσεις καλλιτεχνικών έργων και κοινού, αλλά διεκδικούσε την ερμηνευτική παραπλήρωση του νοηματικού κενού που παρήγαν οι νεωτεριστές καλλιτέχνες μέσα από την άρνησή τους να συντάσσουν τα έργα τους σύμφωνα με τις παραδεκτές και ευανάγνωστες τεχνοτροπίες, και μέσα από τη ριζοσπαστική αντιπρόταση πρωτοποριακών αναθεωρήσεων της οπτικής εμπειρίας.

Η μελέτη της τεχνοκριτικής συνιστά αναπόσπαστο ερευνητικό πεδίο της ιστορίας της τέχνης, το οποίο ωστόσο μέχρι σήμερα δεν έχει προσεγγισθεί συστηματικά. Πρόκειται για υλικό που συνήθως χρησιμοποιείται επικουρικά και επιλεκτικά για να τεκμηριώσει την άποψη των ιστορικών της τέχνης, δίχως να εξετάζεται αυτό καθαυτό στις ιστορικές του διαστάσεις (σε σχέση δηλαδή με τον κριτικό λόγο που έχει προγενέστερα αναπτυχθεί ή που συγχρονικά με αυτόν παράγεται), αφήνοντας έτσι ανεκμετάλλευτες πληροφορίες ουσιαστικές για την πολύπλευρη κατανόηση των καλλιτεχνικών φαινομένων, την υποδοχή τους και τη σύνδεσή τους με τις ευρύτερες ιδεολογικές και κοινωνικές τάσεις της εκάστοτε εποχής.

Το ερευνητικό πρόγραμμα του ΙΜΣ Η Τεχνοκριτική στην Ελλάδα έχει ως στόχο την όσο το δυνατόν πληρέστερη συγκέντρωση σε βάση δεδομένων της αρθρογραφίας των σημαντικότερων Ελλήνων τεχνοκριτών του 20ου αιώνα. Αποσκοπεί στη δημιουργία ενός αρχείου που θα παρέχει στον μελετητή, μέσα από ένα πολλαπλό και ευέλικτο σύστημα αναζήτησης, όχι μόνον μια βιβλιογραφικού τύπου καταγραφή του υλικού, αλλά και τα ίδια τα τεχνοκριτικά κείμενα - σε μορφή ψηφιοποιημένης αναπαραγωγής - ώστε να είναι άμεσα δυνατή η ανάγνωσή τους, καθώς και ένα αρχείο όλων των αναπαραγωγών έργων τέχνης - επίσης σε ψηφιοποιημένη μορφή - που είχαν δημοσιευτεί μαζί τους. Η δυνατότητα πραγματοποίησης συνδυαστικών αναζητήσεων που παρέχει η βάση καλύπτει την ανάγκη για εξειδικευμένα ερωτήματα. Έτσι για παράδειγμα εάν ο ερευνητής αναζητά ποιοι συγγραφείς αναφέρονται στον ζωγράφο Γ. Μπουζιάνη κατά τη χρονιά του 1955 ή αν ο τεχνοκριτικός Άγγελος Προκοπίου αναφέρεται, και σε ποια άρθρα, στην τάση του αφηρημένου εξπρεσιονισμού δεν έχει παρά να υποβάλει τα αντίστοιχα ερωτήματα στη βάση δεδομένων. Στην περίπτωση τεχνοκριτικών κειμένων που σχολιάζουν καλλιτεχνικές εκθέσεις παρέχεται επίσης ταύτιση των έργων που αναφέρονται στο κείμενο με τον αριθμό τους στον κατάλογο της έκθεσης (στον βαθμό φυσικά που υπήρξε έκδοση καταλόγου και που αυτή εντοπίστηκε στη βιβλιοθήκη της ΕΠΜΑΣ και στην Εθνική Βιβλιοθήκη) έτσι ώστε να είναι ευκολότερη η αντιπαραβολή τους με σχόλια για την ίδια έκθεση από διαφορετικούς τεχνοκρίτες. Επιπλέον, αλφαβητικά ευρετήρια ονομάτων προσώπων (καλλιτεχνών, θεωρητικών της τέχνης, λογοτεχνών κλπ.), τόπων, μουσείων και αιθουσών τέχνης, φορέων και θεσμών, καθώς και βασικών εννοιών και όρων, προσφέρουν τη δυνατότητα εύκολου εντοπισμού τους (εφημερίδα ή περιοδικό, τόμος, αρ. τεύχους, σελίδα). Βιογραφικό σημείωμα και η εργογραφία του κάθε τεχνοκρίτη καθώς και σχετική βιβλιογραφία συμπληρώνουν τις πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει κανείς από τη βάση.

Επιστημονικός Υπεύθυνος Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (Kαθηγητής Ιστορίας της Τέχνης της Δύσης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)

Ερευνητική Ομάδα

• Λευτέρης Σπύρου (Διδάκτωρ Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Αλίνα Χατζησπύρου (Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Αφροδίτη Κουκή (Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Μαριάννα Κάραλη (Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Χρυσοβαλάντης Στειακάκης (Μεταπτυχιακός φοιτητής, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Γιάννης Τζωρτζακάκης (Μεταπτυχιακός φοιτητής, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Ειρήνη Ματαλλιωτάκη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Ξένια Δασκαλάκη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)

Προϊόντα του προγράμματος

Βάση δεδομένων

Έως τώρα έχει καταχωρηθεί το παρακάτω υλικό:

1. η αρθρογραφία του κριτικού τέχνης Γιώργου Πετρή (1916-1998) στα περιοδικά Επιθεώρηση Τέχνης (1955-1967), Αρχιτεκτονική Τέχνη και Διακόσμηση (1964-1966), Αντί(1975-1977), Χρονικό (1976-1982), Εικαστικά (1982-1986), και στην εφημερίδα Αυγή (1953-1967).
2. η αρθρογραφία του κριτικού και ιστορικού τέχνης Άγγελου Γ. Προκοπίου (1909-1967) στην εφημερίδα Η Καθημερινή από το 1948 μέχρι και τον θάνατό του το 1967.
3. η αρθρογραφία του κριτικού τέχνης Τώνη Σπητέρη στην εφημερίδα Ελευθερία από το 1955 μέχρι το 1967.
4. η αρθρογραφία του βυζαντινολόγου - ιστορικού τέχνης Μανόλη Χατζηδάκη στην εφημερίδα Ελευθερία από το 1946 μέχρι το 1955.
5. η αρθρογραφία του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα την περίοδο 1926-1939.
6. η αρθρογραφία του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου στην εφημερίδα Πρωία από το 1931 έως και το 1939.
7. η αρθρογραφία της Ελένης Βακαλό στην εφημερίδα Τα Νέα της περιόδου 1950-1962.
8. τα άρθρα ιστορίας και κριτικής της τέχνης που έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά Νέα Εστία (1927-1940), Ελληνικά Γράμματα (1928-1930), Εργασία (1930-1939), Νεοελληνικά Γράμματα (1935-1941) και Ζυγός (1955-1961), από τεχνοκρίτες όπως ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Αναστάσιος Δρίβας, Ηλίας Ζιώγας, Ελένη Βακαλό, Τώνης Σπητέρης, Έφη Φερεντίνου, Αλέξανδρος Ξύδης κ.ά.

Έχει επίσης ολοκληρωθεί η αποδελτίωση και συγκέντρωση σε ψηφιακή μορφή και επίκειται η επεξεργασία, ευρετηρίαση και ανάρτηση των άρθρων των Μαρίνου Καλλιγά (εφ. Το Βήμα, 1947-1967), Νίκου Αλεξίου (εφ. Το Βήμα, 1956-1960), Δημητρίου Ευαγγελίδη (εφ. Τα Νέα, 1957-1960), Έφης Φερεντίνου (εφ. Ελευθερία, 1957-1961), Μανόλη Χατζηδάκη (εφ. Το Βήμα, 1957-1965), καθώς επίσης και οι τεχνοκριτικές και τα άρθρα ιστορίας της τέχνης που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Τέχνη (1938), Ελληνική Δημιουργία (1948-1954), Νέες Μορφές (1962) και Ζυγός (1962-1965).

Στόχος του προγράμματος είναι ο συνεχής εμπλουτισμός της βάσης δεδομένων με τεχνοκριτικά κείμενα των Νικόλαου Επισκοπόπουλου, Παύλου Νιρβάνα, Δ. Ι. Καλογερόπουλου, Περικλή Γιαννόπουλου, Σπύρου Μελά, Αναστάσιου Δρίβα, Φώτου Γιοφύλλη, Βεατρίκης Σπηλιάδη, κ.ά., έτσι ώστε να παρουσιάζει σταδιακά όλο και μεγαλύτερη πληρότητα σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Δημοσιεύσεις

• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «‘Lettres de Paris’: La réception de l’art contemporain dans le champ de la critique d’art à Athènes dans l’entre deux-guerres», στο Lucile Arnoux-Farnoux και Polina Kosmadaki (επιμ.), Le double voyage: Paris-Athènes, 1919 – 1939, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη / Institute Française d'Athènes, 19 - 21Ιανουαρίου 2012), Αθήνα: École française d’Athènes, 2018, 107-119.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «La réception du symbolisme en Grèce à travers l’œuvre de Costis Parthénis pendant la période 1900 – 1930», στο Catherine Méneux και Adriana Sotropa, (επιμ.), Quêtes de modernité(s) artistique(s) dans les Balkans au tournant du XXe siècle, πρακτικά συνεδρίου (Παρίσι, Université Paris 1 Panthéon Sorbonne, 8 - 9 Νοεμβρίου2013), Παρίσι: Ιστοσελίδα των HICSA και Centre François-Georges Pariset, 2016, 9-46. http://hicsa.univ-paris1.fr/documents/pdf/PublicationsLigne/Colloque%20Balkans/02_ 1_matthiopoulos.pdf
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Η ‘γενιά του ’30’ στην ιστοριογραφία της νεοελληνικής τέχνης: η προβληματική χρήση ενός αδιευκρίνιστου όρου και η κατασκευή μιας ανύπαρκτης ‘γενιάς’ καλλιτεχνών», στο Ζητήματα ιστορίας, μεθοδολογίας, ιστοριογραφίας, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 15 - 17 Ιανουαρίου 2016), (υπό δημοσίευση). http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=2535
• Λευτέρης Σπύρου, «Η δια δημοσιευμάτων μεμαρτυρημένη τεχνοκριτική ικανότητα του Ζ. Παπαντωνίου την περίοδο 1896 – 1918», στο Άρης Σαραφιανός και Παναγιώτης Ιωάννου (επιμ.), Ερευνητικά ζητήματα στην ιστορία της τέχνης: Από τον ύστερο μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, ΑΣΚΤ, 30 Νοεμβρίου - 2 Δεκεμβρίου 2012), Αθήνα: Ασίνη, 2016, 463-478.
• Λευτέρης Σπύρου, «‘We can become perfect Europeans and at the same time remain excellent Greeks’. Identity formation and the display of National Gallery’s permanent collection in Athens during the 1950s», πρακτικά του 34^ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας της Τέχνης (The 34th Congress of Art History, Beijing 2016: Terms. Session 6: Politics of Identity: Tradition and Origin), Πεκίνο, 15 - 20 Σεπτεμβρίου 2016 (υπό δημοσίευση).
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος «Ζντάνωφ ή Πικάσσο; Το δίλημμα της μαρξιστικής αισθητικής και κριτικής της τέχνης στην Αθήνα μετά την Απελευθέρωση», Ιστορικά, 62 (Ιούνιος 2015), 135-160.
• Λευτέρης Σπύρου, «Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου και η εκκλησιαστική τέχνη της Ζακύνθου», στο Θεοδόσης Πυλαρινός και Παναγιώτα Τζιβάρα (επιμ.), Ι΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο. Τα Πρακτικά, τόμος Β΄, πρακτικά συνεδρίου (Κέρκυρα, 30 Απριλίου - 5 Μαΐου 2014), Κέρκυρα, χ.ε., 2016, 723-734.
• Λευτέρης Σπύρου, «Οι σπουδές του Γιώργου Πετρή στην École Pratique des Hautes Études την περίοδο 1967 – 1973 και η συμβολή τους στη μετεξέλιξη του από τεχνοκρίτη σε ιστορικό τέχνης», Επιστημονική Ημερίδα με θέμα Έλληνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης στο Παρίσι, 1945 – 1975, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 10 Οκτωβρίου 2014 http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=1628
• Γιώργος Πετρής, Επιθεώρηση Τέχνης. Τεχνοκριτικά κείμενα 1953 – 1986, επιστημονική επιμέλεια - εισαγωγή Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, Αθήνα – Ηράκλειο: AICA-Ελλάς – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2008.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Η θεωρία της ‘ελληνικότητας’ του Μαρίνου Καλλιγά», Ιστορικά, 49 (Δεκέμβριος 2008), 331-356.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Η διαμάχη για την ‘καθαρή τέχνη’», στο Νατάσσα Καραγγέλου (επιμ.), Στέρης. Έργα από τη συλλογή Κουτουλάκη, κατάλογος έκθεσης (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη 23 Μαΐου - 27 Ιουλίου 2008), Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2008, 65-108.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Η πρόσληψη της αφηρημένης τέχνης στην Ελλάδα (1945 – 1960), στο πεδίο της κριτικής της τέχνης», στο Νίκος Δασκαλοθανάσσης (επιμ.), Προσεγγίσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας από την Αναγέννηση έως τις μέρες μας, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, 25 - 27 Νοεμβρίου 2005), Αθήνα: Νεφέλη, 2008, 67-108.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «La Réception de l'expressionnisme en Grèce, dans les trois premières décennies du ΧΧe siècle», στο Isabelle Krzywkowski και Cécile Millot(επιμ.), Expressionnisme(s) et avant-gardes, Παρίσι: L'Improviste, 2007, 149-162.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Ο Λαβύρινθος της σύγχρονης τέχνης και η Βαβέλ της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα», στο Χρήσεις της Γλώσσας, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, 3 - 5 Δεκεμβρίου 2004), Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2006, 63-110.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Ιδεολογία και τεχνοκριτική τα χρόνια 1949 – 1967: Ελληνοκεντρισμός, σοσιαλιστικός ρεαλισμός, μοντερνισμός», στο 1949 – 1967: Η εκρηκτική εικοσαετία, πρακτικά συνεδρίου (Αθήνα, 10 - 12 Νοεμβρίου 2000), Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2002, 63-400.