Έλληνες καλλιτέχνες στη Δύση, 15ος – 19ος αιώνας

Η μετακίνηση καλλιτεχνών από μια περιφερειακή χώρα στα εκάστοτε καλλιτεχνικά κέντρα αποτελεί ένα επιμέρους αντικείμενο της Ιστορίας της Τέχνης, το οποίο, πέρα από καθαρά πληροφοριακά, πραγματολογικά, στοιχεία, προσφέρει στην εξέταση ευρύτερων ζητημάτων, όπως είναι αυτά των συναντήσεων διαφορετικών καλλιτεχνικών νοοτροπιών, θεμάτων πολιτικής, ιδεολογίας, θρησκείας, κ.ά.

Στην περίπτωση των ελληνικών χωρών και γενικότερα της Ανατολικής Μεσογείου, δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που, είτε με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης είτε με την κατάκτηση περιοχών από δυτικές ηγεμονίες, μετακινήθηκαν προς τη Δύση για μεγαλύτερο ή μικρότερο χρονικό διάστημα και μετείχαν λίγο ή πολύ τού εκεί καλλιτεχνικού γίγνεσθαι ή απλώς «ενημερώνονταν». Η πιο σημαντική σχετική περίπτωση, σήμερα, είναι αναμφισβήτητα αυτή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Σκόρπιες πληροφορίες ή πιο συστηματικές εργασίες, σπανιότερα μονογραφίες, δείχνουν ότι παραμένει αχαρτογράφητος ένας σημαντικός αριθμός ελληνικής καταγωγής καλλιτεχνών που έδρασαν στη Δύση. Για παράδειγμα, ας αναφερθούμε στις περιπτώσεις του Πέτρου Κοντόπουλου, θρυλικού δασκάλου του Taddeo Zuccaro, που δρούσε στη Ρώμη και δημιούργησε έργα στο Βατικανό, του Κύπριου Alessandro Cesati, που ζούσε και δημιουργούσε μεταξύ Κύπρου, Μιλάνου και Ρώμης, όπου δούλευε για λογαριασμό του πάπα Παύλου Γ΄ Φαρνέζε, του επίσης Κύπριου κωδικογράφου και μικρογράφου Ιωάννη Αγιομαύρα ή Σανκταμαύρα, του ζωγράφου Νικόλαου από το Ναβαρίνο (Nicola d'Afferino) που έζησε στην κεντρική και νότια Ιταλία στα μέσα του 16^ου αιώνα, του Ιωάννη Πουλιάτση, μικροτεχνίτη στην περιοχή της Νάπολης. Πιο γνωστές είναι οι περιπτώσεις του Αντώνιου Βασιλάκη, από το νησί της Μήλου, ο οποίος εργάστηκε σε πολλούς δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους στη Βενετία, όπου έγινε γνωστός ως «l'Aliense», και του Βελισσάριου Κορένσιου, που δούλεψε στη Βενετία, την Ισπανία, τη Ρώμη και, κυρίως, τη Νάπολη.

Εκτός από τις παραπάνω, ενδεικτικές περιπτώσεις, των οποίων το έργο εμπίπτει στην ιστορία της δυτικής τέχνης, στόχος του προγράμματος είναι και η έρευνα για την ανάλογη δράση καλλιτεχνών που είτε επισκέφθηκαν τα δυτικά καλλιτεχνικά κέντρα για κάποιο διάστημα, είτε έχοντας ήδη ένα σημαντικό μέρος του έργου τους δημιουργήσει στον τόπο καταγωγής τους εγκαταστάθηκαν μόνιμα πλέον στις νέες περιοχές. Σε αυτές τις κατηγορίες εμπίπτουν για παράδειγμα οι Άγγελος και Δονάτος Πιτζαμάνοι που από την Κρήτη, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Απουλία, ο Ιωάννης Παρμενιάτης στη Βενετία, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός στη Βενετία και στη Σικελία, ο Παναγιώτης και ο Νικόλαος Δοξαράς στη Βενετία και, λιγότερο, στη Ρώμη, ο Νικόλαος ο λεγόμενος Τουριανός στην Ισπανία, ο Πέτρος Σεραφείμ στη Σεγόβια, κ.ά. Ένα σημαντικό μέρος της έρευνας είναι φυσικό να καταλαμβάνει η περίπτωση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και κυρίως η ιταλική περίοδος της ζωής του, που παραμένει εν πολλοίς ακόμα στο επίπεδο των υποθέσεων.

Στόχος του προγράμματος είναι η γνώση του έργου αυτών των καλλιτεχνών, μέσα από τη συγκέντρωση βιογραφικών στοιχείων, τον εντοπισμό και τη τεκμηρίωση των έργων τους, της εξέτασης της ποιότητας της παραγωγής τους όπως και της ταυτότητας των παραγγελιοδοτών τους και του βαθμού ενσωμάτωσής τους στο νέο πολιτιστικό περιβάλλον. Ως έναν βαθμό το πρόγραμμα αυτό λειτουργεί συμπληρωματικά με το ερευνητικό πρόγραμμα για τη «Δυτική Τέχνη στην Κρήτη» του Ινστιτούτου, στο οποίο καταγράφονται και μελετώνται τα έργα της δυτικής καλλιτεχνικής παραγωγής στο νησί της Κρήτης.

Ως συνέχεια του προγράμματος «Έλληνες καλλιτέχνες», ερευνώνται επίσης οι περιπτώσεις των ελλήνων καλλιτεχνών που σπούδασαν σε Ακαδημίες Καλών Τεχνών της Ιταλίας κατά τον 19^ο αιώνα. Τα σχετικά στοιχεία αντλούνται από τα αρχεία των ακαδημιών διαφόρων πόλεων της Ιταλίας, κυρίως της Ρώμης, της Φλωρεντίας, της Βενετίας, της Νάπολης και της Μπολώνιας. Εκτός από την έκθεση στατιστικών στοιχείων, εξετάζεται η γεωγραφική και κοινωνική προέλευση των σπουδαστών, η μέσω των έργων τους τεκμηρίωση του βαθμού και της ποιότητας αφομοίωσης των μαθημάτων και η μετέπειτα καλλιτεχνική σταδιοδρομία τους.

Στο ευρύτερο πλαίσιο του προγράμματος έχει ενταχθεί, από το 2010 και τώρα βρίσκεται υπό έκδοση η μεταγραφή και ο σχολιασμός του εικονογραφημένου χειρογράφου Τέχνη ζωγραφίας. Στο χειρόγραφο περιλαμβάνονται μεταφράσεις πραγματειών τέχνης (των Λεονάρντο ντα Βίντσι, Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι, Αντρέα Πότσο, ένας ονομαστικός κατάλογος καλλιτεχνών, κ.ά.). Σώζεται σε δύο κώδικες: στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας, χρονολογημένοι στα 1720 και 1724 αντίστοιχα. Οι μεταφράσεις και η εικονογράφηση ανήκουν στον ζωγράφο Παναγιώτη Δοξαρά, ο οποίος έδρασε μεταξύ Πελοποννήσου, Επτανήσων και Βενετίας.

Επιστημονικός υπεύθυνος
Παναγιώτης Κ. Ιωάννου (Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)

Ερευνητική ομάδα
Μαριάννα Κάραλη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Χαρά Κολοκυθά (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Μάνος Χαιρέτης (Μεταπτυχιακός φοιτητής, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Γιάννης Τζωρτζακάκης (Μεταπτυχιακός φοιτητής, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Πολυξένη Γιαννούλη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Ειρήνη Ματαλλιωτάκη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΠΜΣ στην Ιστορία της Τέχνης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Πτυχιούχοι ξένων πανεπιστημίων, μέσω του προγράμματος «Leonardo» – ΚΕΑ. 

Προϊόντα του προγράμματος 

• Συγκέντρωση αρχειακού, βιβλιογραφικού και εικαστικού υλικού για καλλιτέχνες ελληνικής καταγωγής, οι οποίοι από τον 15ο έως τον 19ο αι. μετακινήθηκαν προς καλλιτεχνικά κέντρα της δυτικής Ευρώπης
• Δημοσιεύσεις

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, Belisario Corenzio. Η ζωή και το έργο του, Βενετία – Ηράκλειο:  Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας – Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών / Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011, 590 σελ. (ετοιμάζεται η ιταλική έκδοση)

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Για το εργαστήριο του Γκρέκο στη Ρώμη / En torno al taller del Greco en Roma», στο Νίκος Χατζηνικολάου (επιμ.), Ο Γκρέκο και το εργαστήριό του / El Greco y su taller, κατάλογος έκθεσης (Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2007-2008), Αθήνα – Μαδρίτη: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης – Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior, 2007, 69-95.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Arte Veneta nelle Isole Ionie: documenti e congetture», στο I Greci durante la venetocrazia: uomini, spazio, idee (XIII-XVIII sec.), Atti del convegno internazionale di studi (Venecia, 3 - 7 dicembre 2009), Βενετία: Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini, 2009, 765-771.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, Λήμματα στο Anastasia Drandaki (επιμ.), The Origins of El Greco. Icon Painting in Venetian Crete, κατάλογος έκθεσης (Νέα Υόρκη, Onassis Cultural Center, 2009-2010), Νέα Υόρκη: Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation, 106-115.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Studenti greci alle Accademie di Belle Arti d’Italia (XIX secolo)», στο Francesco Bruni και Chryssa Maltezou (επιμ.), L’Adriatico: incontri e separazioni (XVIII- XIX secolo). Atti del Convegno Internazionale di Studi (Corfù, 29-30 aprile 2010), Βενετία: Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti / Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini, 2011, 297-321.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου στα έργα των ζωγράφων Αντώνιου Βασιλάκη (L’Aliense), Βελισσάριου Κορένσιου (Belisario Corenzio) και Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco)», στο Κώστας Γ. Τσικνάκης (επιμ.), Η απήχηση της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου στον ευρωπαϊκό κόσμο. Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης (Ναύπακτος, 13 Οκτωβρίου 2012), Αθήνα – Βενετία: Ίδρυμα Δημητρίου και Αίγλης Μπότσαρη – Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, 2013,187-210.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «The Maecenas Alessandro Farnese and the Question of His Patronage of El Greco», στο Νίκος Χατζηνικολάου (επιμ.), Ο Δ. Θεοτοκόπουλος μεταξύ Βενετίας και Ρώμης / D. Theotocopoulos Between Venice and Rome, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 83-135.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Con la solita curiosità di questi tali”. Artisti e copisti nei servizi segreti spagnoli tra Roma e Madrid», στο Alessandra Anselmi (επιμ.), I rapporti tra Roma e Madrid nei secoli XVI e XVII: arte diplomazia e politica. Convegno internazionale, Roma 7-9 luglio 2011 (Real Academia de España en Roma), Ρώμη: Gangemi, 2014, 315-329.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Los ‘estigmas’ del Greco en Roma. A propósito de una obra perdida del Greco», Archivo Español de Arte, LXXXVIII / 352 (2015), 409-417.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Disegno, immagine e astrazione nel Mediterraneo orientale nel dialogo tra le arti”, στο Sabina de Cavi (επιμ), Dibujo y Ornamento. Trazas y dibujos de artes decorativas entre Portugal, España, Italia, Malta y Grecia, Κόρντοβα – Ρώμη: Diputación Provincial de Córdova – De Luca, 2015, 491-500.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «El Greco tra i ‘madonneri’: la critica, le ideologie, il mercato. Nuove luci sul recupero del Trittico di Modena (1937)», Studi di storia dell’arte, XXVII (2017), 151-174.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «The Modena Triptych and the Question of the ‘Madonneri’», στο Nicos Hadjinicolaou και Panayotis Ioannou (επιμ.) Perceptions of El Greco in 2014, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2017.

  • Παναγιώτης Κ. Ιωάννου, «Qualche documentazione su La guarigione del cieco di El Greco nella Pinacoteca Nazionale di Parma (1862)», Aurea Parma  (υπό έκδοση).