Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών

Ρωσικές εικόνες στην Ελλάδα (15ος - αρχές 20ου αι.)

Ρωσικές εικόνες στην Ελλάδα (15ος - αρχές 20ου αι.)

Βασικός στόχος του προγράμματος είναι να χαρτογραφήσει το πεδίο διάδοσης εικόνων ρωσικής προέλευσης εντοπίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερα αντικείμενα που βρίσκονται διεσπαρμένες σε μουσεία, εκκλησιαστικές και μοναστηριακές συλλογές, και να συγκεντρώσει βιβλιογραφικές και αρχειακές μαρτυρίες για αυτές τις εικόνες.

Αντικείμενο της έρευνας 

Οι πολυάριθμες ρωσικές εικόνες και λειτουργικά σκεύη που φυλάσσονται σε μοναστήρια, εκκλησίες και μουσεία στην Ελλάδα συνιστούν σημαντικό, αλλά άγνωστο τεκμήριο τόσο για την ιστορία της θρησκευτικής τέχνης της πρώιμης νεότερης εποχής, όσο και για την εξέλιξη των πολιτιστικών επαφών και πολιτικών σχέσεων της Ρωσίας με τα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο από τα μέσα του 16ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα
Η προσέγγιση που προκρίνουμε για τη μελέτη των ρωσικών εικόνων που φθάνουν στην Ελλάδα και την ευρύτερη περιοχή της Ορθόδοξης Ανατολής είναι αυτή της πολιτισμικής μεταφοράς. Βασικά ζητούμενα αποτελούν αφενός η ανασύνθεση των διαύλων της μεταφοράς μέσα από τον εντοπισμό των αντικειμένων και των φορέων (ενδιάμεσων) της, και αφετέρου η μελέτη των παραμέτρων (αισθητικών, ιδεολογικοπολιτικών και κοινωνικών) που διαμορφώνουν το πλαίσιο υποδοχής των εικόνων σε ένα ευρύ και ανομοιογενές κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.

Στόχοι του προγράμματος

Πρώτος στόχος του προγράμματος είναι να χαρτογραφήσει το πεδίο διάδοσης εικόνων ρωσικής προέλευσης εντοπίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερα αντικείμενα που βρίσκονται διεσπαρμένες σε μουσεία, εκκλησιαστικές και μοναστηριακές συλλογές, και να συγκεντρώσει βιβλιογραφικές και αρχειακές μαρτυρίες για αυτές τις εικόνες. 
Δεύτερος στόχος είναι να προσεγγίσει για πρώτη φόρα την συνεχή διάδοση και τις μορφές υποδοχής αντικειμένων  εκκλησιαστικής τέχνης (φορητές εικόνες) από την Ρωσία στα Βαλκάνια από την σκοπιά της θεωρίας της πολιτισμικής μεταφοράς 
Τρίτος στόχος του προγράμματος είναι να ανοίξει το πεδίο για την περαιτέρω μελέτη των ρωσικών εικόνων στην Ελλάδα, αλλά και να κάνει γνωστά στο ευρύ κοινό τα πολύτιμα αυτά έργα τέχνης την προετοιμασία σχετικών εκθέσεων. 

Στάδια της μελέτης 

Α) Η συλλογή δεδομένων 
Η αναζήτηση, η καταγραφή από αυτοψία, η φωτογράφηση και η τεκμηρίωση του υλικού θα δώσει δυνατότητα συγκέντρωσης μίας ενιαίας βάσης δεδομένων όλων των ρωσικών εικόνων στην Ελλάδα που θα περιέχει Περιγραφή Αντικειμένου, Χρονολόγηση, πληροφορίες για Διαδρομή του αντικειμένου (τόπος και τρόπος προέλευσης, τόπος υποδοχής, μεσάζοντες της μεταφοράς) και για την αξία και την χρήση της εικόνας. Η επεξεργασία του υλικού θα δώσει τη δυνατότητα: - να γίνει ανασυγκρότηση του εικονογραφικού ρεπερτορίου των ρωσικών εικόνων στο ελληνικό χώρο, με στόχο την ανάδειξη των επικρατέστερων (προτιμούμενων), από δωρητές, παραγγελιοδότες και αποδέκτες, εικονογραφικών τύπων και θεμάτων; - να γίνει διερεύνηση για τις πιο συχνές χρήσεις που οι εικόνες προορίζονται να επιτελέσουν: εικόνες ναών, πρωτίστως εικόνες τέμπλων και προσκυνηταρίων, οικογενειακές εικόνες για οικιακά εικονοστάσια και μικρές εικόνες ιδιωτικής ευλάβειας όπως και πολύπτυχα. 

Β) Η ανάλυση του υλικού 
Το δεύτερο αναλυτικό στάδιο της μελέτης του φαινόμενου αυτής της πολιτισμικής μεταφοράς, προϋποθέτει την ανασυγκρότηση των «διαδρομών» και των «καναλιών» διάδοσης των εικόνων αυτών μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στα ευρεία πλαίσια του ελληνικού χώρου, όπως και την ανάλυση των διαφορετικών μορφών υποδοχής τους από τις τοπικές κοινότητες και της λειτουργίας τους ως στοιχείων μιας άλλης ορθόδοξης κουλτούρας. 

Η συλλογή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου

Η συλλογή του ΒΧΜ περιλαμβάνει περίπου 200 αντικείμενα της περιόδου από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, τα οποία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουν γίνει μέχρι στιγμής αντικείμενο επιστημονικού ενδιαφέροντος. Η συλλογή περιλαμβάνει αφενός έργα υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, τόσο της παραδοσιακής αγιογραφίας αλλά και του ακαδημαϊκού στυλ του 19ου αι., η οποία είναι αποτέλεσμα των ευρωπαϊκών επιρροών και του εκδυτικισμού της ρωσικής κουλτούρας από τα μέσα του 17ου αιώνα και εξής. Χωρίς αμφιβολία όμως, μπορούμε να πούμε ότι στη συλλογή περισσότερες είναι οι εικόνες της μαζικής ζήτησης και λαϊκής χρήσης.

Όσον αφορά πάλι το θεματικό ρεπερτόριο, αναμφίβολα πολυπληθέστερες είναι οι εικόνες της Παναγίας (πάνω από 50) και πρωτίστως τα αντίγραφα των δημοφιλών ρωσικών θαυματουργών εικόνων της Παναγίας του Βλαντίμιρ, του Καζάν, του Σμολένσκ, του Τίχβιν. Αρκετές εικόνες σχετίζονται και με νεότερες λατρευτικές πρακτικές, που εμφανίζονται  μετά το 18 αι. όπως π.χ. οι Παναγίες του Αχτάρ, της Κασπέροβα, η Χαρά Πάντων των Θλιβομένων) και τέλος οι σύνθετες εικόνες, συμπιλήματα από διάφορες θαυματουργούς εικόνες της Παναγίας. 

Μερικές εικόνες παρουσιάζουν ιδιαίτερους εικονογραφικούς τύπους και αλληγορικά θέματα χαρακτηριστικά της ρωσικής αγιογραφίας από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα, που είναι άγνωστα στο το ελληνικό χώρο. (π.χ. ο «Ζωντανός σταυρός. Οι Καρποί των Παθών του Χριστού», Δέηση με τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, τους Αποστόλους Πέτρου και Παύλου και δωρητές, σύνθετες εικόνες με κεντρική παράσταση της Ανάστασης  μαζί με την σύνθεση «εις Άδου Κάθοδος», πλαισιωμένη από σκηνές του Δωδεκαώρτου, και των Παθών του Χριστού, και πολυάριθμες εικόνες του Αγ. Νικολάου, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου. 

Συχνά οι εικόνες αυτές εντίθενται σε επένδυση ασημένιου, επαργυρωμένου ή επιχρυσωμένου μετάλλου ή απλά κοσμούνται με άνθη από μεταλλικό φύλλο η εγκιβωτίζονται σε ξύλινα πλαίσια με θολωτό σχήμα. 

Οι ρωσικές εικόνες που συναντάμε στην Ελλάδα προορίζονται όσο για το δημόσιο χώρο της εκκλησίας, τόσο και για προσωπική χρήση. Στις εκκλησίες οι ρωσικές εικόνες μπορούν να καταλαμβάνουν το κέντρο του τέμπλου (οι δεσποτικές εικόνες), όλο το τέμπλο να είναι με ρωσικές εικόνες,  να αποτελούν ειδικό αφιέρωμα με εξέχουσα θέση στο χώρο της εκκλησίας. Στο ιδιωτικό χώρο εικόνες ρωσικής προέλευσης φυλάσσονται σε οικιακά εικονοστάσια, η αποτελούν αντικείμενα προσωπικής ευλάβειας. 

Η συνεργασία με το ΒΧΜ και ΙΕΔΛ-ΙΤΕ στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» (δράση ΚΡΙΠΙΣ) έδωσε την δυνατότητα εφαρμογής νέων τεχνολογιών και μεθόδων στην μελέτη ρωσικών εικόνων στην συλλογή του μουσείου.
 

Επιστημονικός υπεύθυνος
Όλγα Γκράτζιου (Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, και επίτιμο μέλος του ΙΜΣ/ΙΤΕ)

Ερευνητική ομάδα
Yuliana Boycheva (μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Ινστιτούτο Μεσογεαικών Σπουδών στο πλαίσιο της Δράσης εθνικής εμβέλειας «Ενίσχυση μεταδιδακτόρων ερευνητών / τριών» ΕΣΠΑ 2007-2013) 

Συνεργασίες
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λείζερ / ΙΤΕ στα πλαίσια και του ερευνητικού προγράμματος «ΠΟΛΙΤΕΙΑ (ΠΟΛΙτισμός-ΤΕχνολογΙΑ)».


Προϊόντα του προγράμματος

Βάση δεδομένων
Συγκροτήθηκε βάση δεδομένων με ρωσικές εικόνες από μουσειακές και εκκλησιαστικές συλλογές στην Ελλάδα. Η βάση περιλαμβάνει: 1) περιγραφή και βασικές πληροφορίες για κάθε αντικείμενο, 2) ιστορικές μαρτυρίες για την μεταφορά του αντικειμένου; 3) αναπαράγει τις επιγραφές των εικόνων; 4) βασική βιβλιογραφία. 

Σχολιασμένη βιβλιογραφία: Ρωσικές εικόνες στην Ελλάδα (15ος  - αρχές 20ου αιώνα) [βασική βιβλιογραφία], (στα αγγλικά)

Επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης 
«Ομιλούσες Εικόνες: Η διάδοση του θρησκευτικού πίνακα στη Ρωσία και στα Βαλκάνια, 16ος - 19ος αιώνας», (Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 15 Ιανουαρίου - 30 Σεπτεμβρίου 2014)

Διοργάνωση Συνέδριων / Συμποσίων 

Δημοσιεύσεις

  • Yuliana Α. Boycheva, Νίκος Καστρινάκης & Νικόλας Κωνστάντιος, «Ο Ζωντανός σταυρός», στο Ομιλούσες Εικόνες: Η διάδοση του θρησκευτικού πίνακα στη Ρωσία και στα Βαλκάνια, 16ος – 19ος αιώνας, κατάλογος έκθεσης (Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 15 Ιανουαρίου - 30 Σεπτεμβρίου 2014), Αθήνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 2014, 8-16. 
  • Yuliana Α. Boycheva, «Η μεταφορά ρωσικών εικόνων στον ελληνικό χώρο (16ος – 20ος αι.) και το παράδειγμα της Πάτμου”, Ιστορικά, 34 (Ιούνιος 2015), 27-54.
  • Yuliana Α. Boycheva, «Εικόνες μοσχόβικαις…, ευμορφώτατα πράγματα». Η μεταφορά ρωσικών εικόνων στoν ελληνικό χώρο από τον 16ο ως τις αρχές του 20ου αιώνα.», Δελτίον της ΧΑΕ, 36 (2015), 219-233.
  • Yuliana Α. Boycheva, (επιμ.) Routes of Russian Icons in Greece and the Balkans (16th – 20th c.), Σεσέλ: La Pomme d’or, 2016.
  • Yuliana Α. Boycheva, «Introduction: the Routes of Russian icons in Greece and the Balkans», στο Yuliana Α. Boycheva (επιμ.), Routes of Russian Icons in Greece and the Balkans (16th – 20th c.), Σεσέλ: La Pomme d’or, 2016, 11-28.
  • Yuliana Α. Boycheva, «The Example of Patmos: Various Routes of Russian Icons in the Orthodox East», στο Yuliana Α. Boycheva (επιμ.), Routes of Russian icons in Greece and the Balkans (16th – 20th c.), Σεσέλ: La Pomme d’or, 2016, 105-136.
     

Ερευνητική Ομάδα

Όλγα Γκράτζιου

Όλγα Γκράτζιου

Επίτιμο Μέλος ΙΜΣ, Ομότιμη Καθηγήτρια
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Curriculum vitae
Γιουλιάνα Μπόιτσεβα

Γιουλιάνα Μπόιτσεβα

Ερευνήτρια Γ, Διευθύντρια Προγράμματος RICONTRANS
Curriculum vitae

Σχετικές Δημοσιεύσεις