ΕΛΙΣΤΟΚΑΙΝΟ

Επιστημονικός υπεύθυνος Χρήστος Χατζηιωσήφ

Ερευνητική ομάδα

• Σωκράτης Πετμεζάς, Λήδα Παπαστεφανάκη, Άννα Μαχαιρά, Ανδρέας Λυμπεράτος, Μαρίνος Σαρηγιάννης (μέλη ΔΕΠ και ερευνητές ΙΜΣ-ΙΤΕ)
• Δημήτρης Χαριτάτος (ιστορικός της αρχιτεκτονικής, μεταδιδακτορικός Υπότροφος)
• Γιώργος Γάσσιας, Στέφανος Βαμιεδάκης, Γιάννης Γονατίδης (υποψήφιοι διδάκτορες Πανεπιστημίου Κρήτης)
• Ελένη Ζέρβα, Κωνσταντίνος Κανάκης (μεταπτυχιακοί φοιτητές, Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Παν/μίου Κρήτης)
• Ιουλία Λυμπεροπούλου (μεταπτυχιακή φοιτήτρια, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

Αντικείμενο του έργου

Το έργο ΕΛΙΣΤΟΚΑΙΝΟ είχε σκοπό μέσα από μια διεπιστημονική προοπτική να συμβάλει στην κατανόηση του ζητήματος της καινοτομίας στην Ελλάδα μελετώντας στη διαχρονία όψεις της ελληνικής εμπειρίας στον τομέα αυτόν. Η έρευνα της καινοτομίας αποτελεί ένα νέο πεδίο της κοινωνικής ιστορίας και το ΙΜΣ στοχεύει με την ολοκλήρωση της έρευνας να έχει εγγράψει το στίγμα του στο διεθνή επιστημονικό χάρτη σε αυτήν τη θεματική και να αυξήσει τους τομείς στους οποίους έχει κατακτήσει επιστημονική και ερευνητική αριστεία.

Ανάλυση προγραμματος

Η μεγάλη σημασία της καινοτομίας στην εξασφάλιση αειφόρου και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης είναι γενικά αποδεκτή. Στη «Στρατηγική της Λισαβόνας» τον Μάρτιο του 2000 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο είχε προσδιορίσει ως στρατηγικό στόχο της επόμενης δεκαετίας να καταστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω της προώθησης της καινοτομίας και με βάση τη γνώση η πλέον ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία στον κόσμο...». Η διαπίστωση από τις αρχές της Ένωσης της μη επίτευξης των στόχων της στρατηγικής της Λισαβόνας και η αναδιατύπωση και συγκεκριμενοποίησή τους στην Agenda Ευρώπη 2020. Στρατηγική για έξυπνη, αειφόρο και γενική ανάπτυξη, δείχνει ότι η εισαγωγή της καινοτομίας στην οικονομία και η μετάφρασή της σε μεγαλύτερη ανάπτυξη δεν εξαρτώνται τόσο από αποφάσεις κορυφής, αλλά προϋποθέτουν τη συνδρομή μιας σειράς από κοινωνικούς παράγοντες. Αυτούς ακριβώς τους παράγοντες είναι δύσκολο να τους συλλάβουμε με τους ποσοτικούς δείκτες με τους οποίους αξιολογείται κατά κανόνα η επίδοση μιας οικονομίας και της κοινωνίας της στην καινοτομία. Οι δημόσιες και ιδιωτικές δαπάνες Ε & Α, ο αριθμός των αποφοίτων σχολών θετικών επιστημών και μηχανικών, η διείσδυση των ευρυζωνικών συνδέσεων, η διάδοση της δια βίου εκπαίδευσης, ο αριθμός των διεθνών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, το ύψος της απασχόλησης στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες προϊόντων υψηλής τεχνολογίας και άλλοι παρόμοιοι που συγκροτούν το λεγόμενο Σύνθετο Δείκτη Καινοτομίας (SII) διαπιστώνουν καταστάσεις, συχνά ταυτολογικά, αλλά δεν τις εξηγούν. Οι συμμετέχοντες στο έργο ΕΛΙΣΤΟΚΑΙΝΟ είναι πεπεισμένοι ότι μια ιστορική και κοινωνιολογική προσέγγιση μπορεί να δώσει απαντήσεις εκεί όπου η ποσοτική προσέγγιση του ζητήματος της καινοτομίας αδυνατεί να το κάνει.

Η δύσκολη συγκυρία την οποία περνά τα τελευταία χρόνια η ελληνική οικονομία έχει φέρει συχνά στο κέντρο των συζητήσεων και των προτάσεων για την αντιμετώπισή της την τεχνολογική έρευνα και την καινοτομία. Εντούτοις, παρόλο που συχνά δίδονται εκ του προχείρου «ιστορικές» η «κοινωνιολογικές» ερμηνείες για την ελλιπή χρηματοδότηση της έρευνας η την υποτιθέμενη αποτυχία της να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη και προτείνονται λύσεις που κυμαίνονται από την αύξηση της χρηματοδότησης μέχρι την εγκατάλειψη της επιστημονικής έρευνας, λείπει ένας στοχασμός πάνω στα βαθύτερα αίτια της σημερινής κατάστασης της έρευνας και της καινοτομίας στην Ελλάδα, ως εάν αυτά να μην είχαν ιστορία.

Παραγνωρίζεται ότι ίδια η συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, που αντιμετωπίζεται σήμερα από ένα μεγάλο μέρος της διεθνούς κοινότητας ως ένα αποτυχημένο έθνος - κράτος (failed state), αποτέλεσε μείζονα καινοτομία σε ένα προ- αστικό και προ-βιομηχανικό κοινωνικό περιβάλλον. Η καινοτομία αυτή υπήρξε συνδυασμός εισαγόμενων στοιχείων και τοπικών παραγόντων. Το ίδιο συνέβη και σε όλους τους τομείς της οικονομίας, της επιστήμης και της τέχνης, χωρίς να λείπουν και αποκλειστικά εγχώριες καινοτομικές δράσεις που δεν έχουν ερευνηθεί. Καθώς υπήρχε συντονισμός φάσης ανάμεσα στους διάφορους τομείς κοινωνικής δραστηριότητας, με την έννοια ότι η δέσμη των κοινωνικών, οικονομικών και ιδεολογικών παραγόντων που επηρέαζαν την υποδοχή η την παραγωγή της καινοτομίας ίσχυαν ταυτόχρονα σε περισσότερους από ένα τομείς, η συνδυασμένη ιστορική και κοινωνιολογική εξέταση περισσότερων όψεων της ελληνικής εμπειρίας θα επιτρέψει την καλύτερη κατανόηση των εν γένει κοινωνικών προϋποθέσεων της καινοτομίας.

Η ιστορική και πολυπρισματική προσέγγιση του ζητήματος της καινοτομίας θέτει το ερώτημα ποιές συγκεκριμένες όψεις της ελληνικής εμπειρίας θα μελετηθούν και σε ποιά χρονική περίοδο. Η επιλογή των συγκεκριμένων περιπτώσεων που προτείνεται εδώ έγινε με κριτήριο την κοινωνική τους βαρύτητα και αντιπροσωπευτικότητά. Με βάση αυτά τα κριτήρια το ερευνητικό ενδιαφέρον εστιάζεται όχι μόνον πάνω σε περιπτώσεις επιτυχούς εισαγωγής καινοτομιών, αλλά επίσης και σε περιπτώσεις αποτυχιών και αντιστάσεων. Πολύ περισσότερο μάλιστα που συχνά η αντίσταση στην καινοτομία είναι αξεδιάλυτα δεμένη με την τελικά επιτυχημένη εισαγωγή της. Παρόλο που η έρευνα φιλοδοξεί να συμβάλει στην κατανόηση σημερινών καταστάσεων, η περίοδος που καλύπτει εκτείνεται από το πρόσφατο παρελθόν του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα μέχρι πίσω στη φάσηανάδυσης της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας κατά το 18^ο αιώνα, την εποχή του ελληνικού Διαφωτισμού και τα προεπαναστατικά χρόνια. Η περίοδος αυτή μπορεί να θεωρηθεί η μήτρα μέσα στην οποία διαμορφώθηκαν διαχρονικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής κοινωνίας. Η αναδρομή σε αυτήν υπαγορεύθηκε και από την επιθυμία να ελεγχθούν πρόχειρες ιστορικές ερμηνείες που αποδίδουν χαρακτηριστικά και προβλήματα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας στην κληρονομιά της οθωμανικής περιόδου, η οποία υποτίθεται ότι ευθύνεται για την απουσία γαιοκτητικής αριστοκρατίας, το συντηρητισμό της αστικής τάξης η των «μεσαίων τάξεων» που αποφεύγουν το οικονομικό ρίσκο, την προσκόλληση στο κοινοτικό και την ανεπαρκή ανάπτυξη της «υποκειμενικότητας» σε σχέση με τη «Δύση». Με αυτά τα κριτήρια το ζήτημα της τεχνολογικής και οικονομικής καινοτομίας επιλέχθηκε να διερευνηθεί μέσα από την εξέταση των ακόλουθων περιπτώσεων και εποχών:

Υποέργα

1. Αντιλήψεις του χρόνου και μηχανικά μέτρα μέτρησής του στον ελληνικό χώρο 18^ος - 20^ος αιώνας
2. Τεχνολογικοί και επιστημονικοί πειραματισμοί κατά την εποχή του Ελληνικού Διαφωτισμού
3. Η εισαγωγή καινοτομιών στην ελληνική αγροτική οικονομία του 20ου αιώνα
4. Τομές στη ναυπηγική τεχνολογία στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο 18^ος - 20^ος αιώνας
5. Η καινοτομία στη βιομηχανική παραγωγή. Θεωρία και πράξη
6. Μηχανικοί, εκβιομηχάνιση, εκσυγχρονισμός, 1830-1940. Ο ρόλος των ξένων μηχανικών στα δημόσια έργα στην Ελλάδα
7. Νεωτερισμός και «ελληνικότητα» στο πεδίο της ιστορίας και της κριτικής της τέχνης
8. Διερεύνηση του ρόλου της γυναίκας στην έρευνα και την καινοτομία

Προϊόντα του προγράμματος

Τα κύρια αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος ανά Ερευνητική Ενέργεια είναι προσβάσιμα μέσω των ακόλουθων συνδέσμων:

• Αντιλήψεις του χρόνου και μηχανικά μέτρα μέτρησής του στον ελληνικό χώρο 18^ος - 20^ος αιώνας [Ε.Ε.1] ( 1.1, 1.2 401MB .accdb)
• Τεχνολογικοί και επιστημονικοί πειραματισμοί κατά την εποχή του Ελληνικού Διαφωτισμού [Ε.Ε.2]
• Η εισαγωγή καινοτομιών στην ελληνική αγροτική οικονομία του 20ου αιώνα [Ε.Ε.3] ( 3.1, 3.2)
• Τομές στη ναυπηγική τεχνολογία στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο 18^ος - 20^ος αιώνας [Ε.Ε.4]
• Η καινοτομία στη βιομηχανική παραγωγή. Θεωρία και πράξη [Ε.Ε.5] ( 5.3)
• Μηχανικοί, εκβιομηχάνιση, εκσυγχρονισμός, 1830-1940 [Ε.Ε.6]
• Ο ρόλος των ξένων μηχανικών στα δημόσια έργα στην Ελλάδα [Ε.Ε.7]
• Νεωτερισμός και «ελληνικότητα» στο πεδίο της ιστορίας και της κριτικής της τέχνης [E.E.8] ( 8.4, 8.5, 8.6 xls .zip)
• Διερεύνηση του ρόλου της γυναίκας στην έρευνα και την καινοτομία [Ε.Ε.9]
• Δράσεις δημοσιότητας και διάχυσης των αποτελεσμάτων στο ευρύ κοινό [Ε.Ε.10]

Υποέργο 1. Αντιλήψεις του χρόνου και μηχανικά μέτρα μέτρησής του στον ελληνικό χώρο 18^ος - 20^ος αιώνας

Επιστημονικός υπεύθυνος Αντρέας Λυμπεράτος

Ερευνητική ομάδα

• Μαρίνος Σαρηγιάννης
• Δημήτρης Χαριτάτος (ιστορικός της αρχιτεκτονικής, μεταδιδακτορικός Υπότροφος ΙΜΣ-ΙΤΕ)
• Ελένη Ζέρβα, (μεταπτυχιακή φοιτητρια. Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Παν/μίου Κρήτης)
• Κωνσταντίνος Κανάκης (μεταπτυχιακός φοιτητής, Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Παν/μίου Κρήτης)

Η αντίληψη του χρόνου θεωρείται ένας σημαντικός δείκτης της εισόδου μιας κοινωνίας στη νεωτερικότητα. Η ερευνητική ενέργεια «Αντιλήψεις του χρόνου και μηχανικά μέσα μέτρησής του στον ελληνικό χώρο 18ος - 20ος αι.» είχε ως στόχο μια πρώτη χαρτογράφηση της ελληνικής εμπειρίας μετάβασης σε μια νεωτερική κουλτούρα του χρόνου. Πώς και πότε υποδέχεται η ελληνική κοινωνία τα μηχανικά ρολόγια (δημόσια ή ιδιωτικά) και ποια είναι τα κανάλια και οι φορείς αυτής της τεχνολογικής και πολιτισμικής μεταφοράς; Σε ποια κοινωνικά περιβάλλοντα υιοθετείται καταρχήν και γενικεύεται αργότερα η χρήση του μηχανικού ρολογιού και ποιοι είναι οι χρήστες του και φορείς της νέας σχέσης με το χρόνο που χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην χρονική πειθαρχία; Με ποιους τρόπους και πότε διαδίδονται και γενικεύονται στην Ελλάδα νεωτερικοί λόγοι και αντιλήψεις για τον χρόνο και τη χρήση του (χρονική συνέπεια, «οικονομία» χρόνου, εργάσιμος/ελεύθερος χρόνος κ.ο.κ.); Για την επιτυχή διερεύνηση των παραπάνω ερωτημάτων ιδιαίτερα λυσιτελής κρίθηκε η ένταξη της ελληνικής περίπτωσης στο ευρύτερο περιβάλλον των Βαλκανίων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (η κληρονομιά της οποίας θεωρείται ως επί το πλείστον υπαίτια για τις συντηρητικές εκφάνσεις της ελληνικής κοινωνίας) και η συγκριτική της εξέταση τόσο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και με άλλες περιπτώσεις διάδοχών της εθνών-κρατών (Βουλγαρία, Σερβία). Η διεπιστημονική μελέτη των δημόσιων ρολογιών στις ελληνικές χώρες, η μελέτη της εξέλιξης των στάσεων και των αντιλήψεων για το χρόνο στην ελληνική κοινωνία και η μεταφορά, υποδοχή και καινοτομία στο πεδίο της τεχνολογίας των μηχανικών μέσων μέτρησης του χρόνου απετέλεσαν ειδικότερα πεδία της έρευνας.

Προϊόντα του προγράμματος

• Βάση Δεδομένων «Δημόσια Ρολόγια στην Ελλάδα 18^ος-20^ος αι.»
• Διεθνές συνέδριο: Inquiring Temporal Otherness: Timekeeping and Attitudes towards Time in the Balkans and the Ottoman Empire (16th-20th c.), Ρέθυμνο, IΜΣ-ΙΤΕ,, 23-24 Oκτ. 2015.
• Έκθεση: Δημόσια Μηχανικά Ρολόγια στην Ελλάδα, 15^ος-20^ος αιώνας . Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Θεσσαλονίκη, 24 Απριλίου – 16 Μαίου 2016. Επιμέλεια: Δ. Χαριτάτος & Α. Λυμπεράτος

Δημοσιεύσεις

• Αφιέρωμα (2017) σε επιμέλεια Α. Λυμπεράτου & Μ. Σαρηγιάνη στο περιοδικό Etudes Balkaniques: «Inquiring Temporal Otherness: Timekeeping and Attitudes towards Time in the Balkans and the Ottoman Empire (16th-20th c.)», Etudes Balkaniques, 2017, LIII/ 2, p. 197-344.
• Lyberatos A. (2017), “Time and Timekeeping in the Balkans. Representations and Realities” in R. Daskalov et al. (ed.), Entangled history of the Balkans, vol. IV, Leiden: Brill, 2017, p. 257-290.
• Lyberatos A. (2017b), “Constructing Temporal Otherness: Western Travelers and Timekeeping in the Balkans (16th – 19th c.)”, Etudes Balkaniques, 2017, LIII/ 2, p. 199-214.
• Λυμπεράτος Α. (2015), «Χρόνος και μηχανικά μέσα μέτρησής του στη Νοτιοανατολική Ευρώπη: μελετώντας τις τοπικές εκφάνσεις μιας παγκόσμιας ιστορίας», στο: Στ. Αραποστάθης κ.α. (επιμ.), Τεχνολογία και Κοινωνία στην Ελλάδα. Μελέτες από την Ιστορία της Τεχνολογίας και τις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ. 25-54.
• Sariyannis, M., “Temporal Modernization’’ in the Ottoman pre-Tanzimat Context, Etudes Balkaniques, 2017, LIII/ 2, p. 230-262.
• Charitatos D., “Public Clocks and Public Time in Northern Greece from the 16^th to early 20^th c.”, Etudes Balkaniques, 2017, LIII/ 2, p. 263-294.

Σχετικές δημοσιεύσεις του επιστημονικού υπευθύνου

• Lyberatos A. (2012), “Clocks, Watches and Time Perception in the Balkans. Studying a Case of Cultural Transfer”, in: Η. Heppner & E. Posch (eds.), Encounters in Europe’s Southeast. The Habsburg Empire and the Orthodox World in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Bochum: Winkler, 231-254.
• А. Lyberatos (2013), “От културeн трансфер към социо-културна трансформация: часовници и усещането за времето в България [From cultural transfer to socio-cultural transformation. Clocks and time perception in Bulgaria], Annuaire de l’ Universite de Sofia “St. Kliment Ohridski”, Faculté d’histoire, T. 101 (2008), Sofia, 2013, 123-143.
• Λυμπεράτος Α. (2014), «Μηχανικά ρολόγια και αντίληψη του χρόνου στα Βαλκάνια: μελετώντας μια περίπτωση πολιτισμικής μεταφοράς» [Mechanical Clocks and Time Perception in the Balkans: Studying a Case of Cultural Transfer], in Ιdem (ed.), Τα Βαλκάνια. Εκσυγχρονισμός, ταυτότητες, ιδέες. Συλλογή κειμένων προς τιμήν της καθηγήτριας Νάντιας Ντάνοβα, [The Balkans. Modernization, Identities, Ideas. A Collection of Texts in honour of Prof. Nadia Danova] Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών,Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & ΙΜΣ, 115-138.

 

Υποέργο 3. Η εισαγωγή καινοτομιών στην ελληνική αγροτική οικονομία του 20ου αιώνα

Επιστημονικός υπεύθυνος Σωκράτης Πετμεζάς

Ερευνητική ομάδα

• Γιώργος Γάσσιας, υποψήφιος διδάκτορας ΠΚ

Ο αγροτικός τομέας απασχολεί μέχρι και το δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού και συμβάλλει το μεγαλύτερο μερίδιο στο ΑΕΠ στην Ελλάδα. Η μελέτη της καινοτομίας σε αυτόν τον τομέα έχει κατά συνέπεια γενικότερη σημασία. Η αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων και της ανά απασχολούμενο παραγωγής κατά τη δεκαετία του 1930 αποτελούν ένδειξη των βελτιώσεων που επήλθαν στην αγροτική παραγωγή. Αυτό επιτεύχθηκε προπολεμικά με τη χρήση νέων σπόρων και τη βελτίωση των φυλών των εκτρεφόμενων ζώων καθώς και με τη χρήση λιπασμάτων. Μεταπολεμικά με την άρδευση των γαιών. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950 οι καινοτομίες αποσκοπούσαν στην εξοικονόμηση της γης. Με την έξοδο του πληθυσμού από την εποχή αυτή και μετά αρχίζει να σπανίζει στις πεδινές περιοχές και ο παράγοντας εργασία και γίνεται προσπάθεια υποκατάστασής του από μηχανικά μέσα. Η Ερευνητική Ενέργεια θα μελετήσει τη δράση των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων που εισήγαγαν τις πιό πάνω καινοτομίες στην αγροτική παραγωγή καθώς και την υποδοχή τους από τους αγρότες. Η έρευνα θα εστιάσει πάνω στο Υπουργείο Γεωργίας, την Αγροτική Τράπεζα, την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας, την Ανώνυμο Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων καθώς και στη δράση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όπως η (ΑΓΣΑ) μελετώντας τόσο τις πολιτικές τους όσο και τη συμβολή των προσώπων που τις υλοποιούν κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται να διαπιστωθεί η σημασία των ατομικών και συλλογικών στάσεων στην προώθηση, αποδοχή αλλά και την απόρριψη της καινοτομίας. Καθώς ανάλογες διαδικασίες συντελούνται την ίδια εποχή και σε άλλες μεσογειακές γεωργίες, η έρευνα θα λάβει υπόψη της τη μεσογειακή διάσταση της καινοτομικής διαδικασίας.

Το πρόγραμμα απετέλεσε τμήμα ευρύτερης ερευνητικής ενότητας (ΚΡΗΠΙΣ-Ι, ΕΛΙΣΤΟΚΑΙΝΟ) και ανέλαβε να διερευνήσει και να καταγράψει όλες τις αρχειακές πηγές που αφορούν στην διείσδυση της καινοτομίας στην αγροτική Ελλάδα. Εντόπισε και κατέγραψε τις ακόλουθες αρχειακές πηγές:

• Αρχείο Υπουργείο Γεωργίας (ιδρ.1917): τα σύνολο του ιστορικού αρχείου του ΥΓ ήταν κατατεθειμένο αλλά απρόσιτο στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Από το 2014 η πρόσβαση είναι πλέον δυνατή ακόμα και αν η καταλογογράφηση δεν έχει ολοκληρωθεί. Με ιδιαίτερη προσοχή ο ερευνητής επικεντρώθηκε στη Διεύθυνση Εποικισμού και στη Τοπογραφική Υπηρεσία, οι οποίες είναι αυτές που κυρίως επιφορτίστηκαν με την εφαρμογη της αγροτικής μεταρρύθμισης στο Μεσοπόλεμο. Η διαδικασία της αγροτικής μεταρρύθμισης απελευθέρωσε τις έγγειες σχέσεις και συνεισέφερε στον απεγκλωβισμίο της υπαίθρου. Ειδικότερα, το έργο της Τοπογραφικής Υπηρεσίας και της Διεύθυνσης εποικισμού επιτρέπει την καταγραφή της αγροτικής δομής και των εγγείων σχέσεων αμέσως πριν και αμέσως μετά την Μεταρρύθμιση επιτρέποντας να μελετήσουμε και να επιβεβαιώσουμε την υπόθεση της θετικής επίδρασης της Μεταρρύθμισης στην διείσδυση των καινοτομιών (υλικών και οργανωτικών) στα πεδινά.
• Τα αρχεία των Ινστιτούτων που σήμερα συνιστούν το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας και τα οποία παλαιότερα αποτελούσαν ξεχωριστούς κρατικούς αυτόνομους οργανισμούς (Καλυτέρευσης Σιτηρών, Βάμβακος, Καπνού) με μεγάλο ειδικό βάρος στην διάδοση της καινοτομίας και την δραματική βελτίωση της παραγωγικότητας στην ελληνική γεωργία.
• Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας: το κορυφαίο πιστωτικό ίδρυμα της χώρας χάρη στο πυκνό δίκτυο των καταστημάτων της και τη σχετικά υψηλής ποιότητας διοικητική και οργανωτική υποδομή, αποτέλεσε μέχρι την ίδρυση και πλήρη λειτουργία της Αγροτικής Τράπεζας τον βασικό ιμάντα μεταφοράς πόρων-υλικών προς τις τοπικές κοινωνίες και τον αποτελεσματικότερο μηχανισμό ελέγχου και διαμεσολαβητή των κρατικών μηχανισμών στη σχέση τους με τους αγροτικούς πληθυσμούς, και μέσω του ελέγχου των συνεταιρισμών και των διαφόρων κρατικής φύσης θεσμών που βρίσκονταν υπό τον κηδεμονία της Εθνικής Τράπεζας (πχ ΚΕΠΕΣ στη δεκαετία μέχρι το 1933).
• Το ιστορικό αρχείο της Αγροτικής Τράπεζας. Το ειδικό κρατικό πιστωτικό ίδρυμα, διάδοχο της προηγουμένης Τράπεζας θα αποτελέσει από την δεκαετία του 1930 το βασικό μέσο κρατικής στήριξης και τον προνομιακό ιμάντα μεταφοράς καινοτομίας και πόρων.
• Τα διάφορα τμήματα του αρχείου της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων που βρίσκονται διάσπαρτα στο Αρχείο Δήμου Δραπετσώνας, στο Αρχείο του Ιδρύματος Μποδοσάκη, στο Αρχείο Εθνικής Τραπέζης.

Προϊόντα του προγράμματος

• Κατάλογος Αρχείων των Ειδικών Οργανισμών και Υπηρεσιών του Υπουργείου Γεωργίας και άλλων σχετικών Οργανισμών και Θεσμών.
• Βιβλιογραφικός Οδηγός. Ανα κατηγορία θέματος
• Socrates Petmezas “The policy of wheat self-sufficiency and its impact upon rural modernization in Greece 1928–1960” στο Carin Martiin, Juan Pan-Montojo και Paul Brassley (επιμ.) Agriculture in Capitalist Europe, 1945–1960 From food shortages to food surpluses, Routledge: London 2016, σελ.87-106.
• Γιώργος Γάσσιας “«...Είμεθα γεωργικόν κράτος...» Από το σιτάρι στο ψωμί. Η παρέμβαση του ελληνικού κράτους στη λειτουργία της παραγωγικής αλυσίδας του σιταριού στο μεσοπόλεμο.”, Μνήμων [κατατέθηκε προς έκδοση]

 

Υποέργο 6 Μηχανικοί, εκβιομηχάνιση, εκσυγχρονισμός, 1830-1940

Επιστημονικός υπεύθυνος: Λήδα Παπαστεφανάκη

Ερευνητική ομάδα:

• Στέφανος Βαμιεδάκης (υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης)
• Γιάννης Γονατίδης (υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης)

Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνήσει τον ρόλο των μηχανικών στη βιομηχανία, καθώς και την πολιτική και κοινωνική τους δραστηριοποίηση. Η έρευνα εστίασε στους μηχανικούς ως δρώντα υποκείμενα εξετάζοντας α) τις επιλογές για τις σπουδές μηχανικού στα πολυτεχνεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό, β) την επαγγελματική σταδιοδρομία των Ελλήνων και ξένων μηχανικών που εργάστηκαν στην Ελλάδα (και την Οθωμανική Αυτοκρατορία) και γ) τα κοινωνικά περιβάλλοντα (σύλλογοι, επιστημονικές εταιρείες, κλπ) μέσα από τα οποία δραστηριοποιήθηκαν και τις πολιτικές παρεμβάσεις στις οποίες οι μηχανικοί συμμετείχαν.

Προϊόντα του προγράμματος

Στο πλαίσιο της έρευνας δημιουργήθηκαν τρεις βάσεις δεδομένων:

1. Μηχανικοί Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, 1934-1950
2. Απόφοιτοι ξένων Πολυτεχνείων και Τεχνικών Σχολών
3. Δημοσιεύματα Τεχνικού Τύπου (αποδελτίωση των περιοδικών: Έργα 1925-1932, Τεχνικά Χρονικά 1932-1950, Βιομηχανική Επιθεώρησις 1934-1950).

Οι βάσεις δεδομένων είναι ανοιχτές και προσβάσιμες εδώ: http://engineers.ims.forth.gr/

Δημοσιεύσεις

• Leda Papastefanaki, "Mining engineers, industrial modernization and politics in Greece, 1870-1940", The Historical Review/La Revue Historique 13 (2016), σελ.71-115.
• Λήδα Παπαστεφανάκη, «Οι μηχανικοί στην Ελλάδα του Μεσοπόλεμου: σπουδές, επαγγελματικές σταδιοδρομίες, διασυνδέσεις», Μνήμων 35 (2016), σελ. 233-264.

 

Υποέργο 7: Ξένοι μηχανικοί στο ελληνικό κράτος

Επιστημονικός υπεύθυνος: Άννα Μαχαιρά

Ερευνητική ομάδα:

• Ιουλία Λυμπεροπούλου (μεταπτυχιακή φοιτήτρια ιστορίας, τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

Στόχος αυτής της ερευνητικής ενότητας είναι να μελετηθούν οι ξένοι μηχανικοί στην Ελλάδα, είτε ως προσωπικές περιπτώσεις είτε στο πλαίσιο συλλογικοτήτων που εξασφάλιζαν την παραμονή τους στη χώρα (ξένες αποστολές και εταιρείες), στο μέτρο που αποτελούν τους φορείς των νέων τεχνικών που συνέβαλαν στη συγκρότηση και τη λειτουργία των ελληνικών υποδομών. Στην εξέταση αυτού του συστήματος μεταφοράς τεχνολογίας θα αναζητηθεί ο ιδιαίτερος ρόλος του κράτους που με τη χρηματοδότηση των δημοσίων έργων, την ανάθεση έργων υποδομής σε ξένες εταιρείες, τη δημιουργία τεχνολογικής εκπαίδευσης δημιουργούσε το πλαίσιο και ήλεγχε τους διαύλους της επικοινωνίας με το εξωτερικό. Η βαυαρική επιρροή στη δημόσια αρχιτεκτονική των πρώτων δεκαετιών της ζωής του ελληνικού κράτους, η κυριαρχία των Γάλλων μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα στον τομέα της δημιουργίας υποδομών, η «γερμανική» συγκρότηση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, οι αμερικανικές επιδράσεις στους μηχανικούς του Μεσοπολέμου, η τεχνολογία στην υπηρεσία της αρχαίας ελληνικής δόξας στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά ή η επικράτηση ενός πραγματιστικού μοντέλου μετριοπαθούς εκμετάλλευσης των εθνικών πόρων μετά το σχέδιο Μάρσαλ υποδεικνύουν την άμεση σχέση πολιτικής και μεταφοράς τεχνολογίας στο σύγχρονο ελληνικό κράτος.

Προϊόντα του προγράμματος

• Άννα Μαχαιρά, «Ένα εθνικό σώμα μηχανικών στο πλαίσιο των διεθνών οικονομικών σχέσεων: η υπηρεσία των Ponts et Chaussées και η αποστολή της στην Ελλάδα (1882-1886)» στο Στάθης Αραποστάθης, Φαίδρα Παπανελοπούλου, Τέλης Τύμπας (επιμ.), Τεχνολογία και Κοινωνία στην Ελλάδα. Μελέτες από την Ιστορία της Τεχνολογίας και τις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2015, σ.81-102
• Άννα Μαχαιρά, Τεχνοκρατία και Πολιτική. Οι μηχανικοί του Κράτους της Γαλλίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, ΠΕΚ, (υπό έκδοση)